این لقمه اول باید برای دولت حرام می‌شد

بخش‌نامه‌ای که روز اول آبان ماه وزیر جهاد کشاورزی، خطاب به معاون خود رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور صادر کرد و در آن خواستار توقف هرچه‌سریع‌تر بهره‌برداری از جنگل‌های کشور شد، با استقبال فعالان و مسئولان حوزه محیط زیست همراه شد. در واکنش به همین بخش‌نامه، معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در نامه‌ای خطاب به محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی از «دوراندیشی او در صدور این نامه تقدیر و سپاس‌گزاری کرد».

در این نامه همچنین درباره اهمیت دستور حجتی آمده است: «اجرای دقیق مفاد آن منجر به اقدامات پیشگیرانه سترگی در کنترل سیلاب و فرسایش که همه‌ساله موجب خسارت‌های فراوان بر پیکره طبیعت و زیست‌مندان آن، به‌ویژه مردم گذاشته و از سویی سبب کنترل سیر قهقرایی و فروپاشی زیست‌بوم‌های جنگلی در آینده خواهد شد و نتایج گران‌بهای حاصل از اجرائی‌شدن آن نه‌تنها باعث بهبود کیفیت جنگل، بلکه بهره‌مندی کشور از سرمایه ملی را برای آیندگان به عنوان میراث طبیعی ملی و جهانی فراهم خواهد ساخت».

ابتکار علاوه بر این در گفت‌وگویی با «شرق» در رابطه با اهمیت این بخش‌نامه و تأثیری که بر جنگل‌های هیرکانی و مهم شمال کشور خواهد گذاشت نیز تأکید کرد و گفت: «برای جلوگیری از تخریب‌های بیش از پیش جنگل‌های شمال کشور ابتدا باید خود دولت را که در حال برداشت از این سفره است، از این کار منع کرد؛ چون این لقمه اول باید برای دولت حرام شود و بعد برداشت‌های دیگر از جنگل‌ها را ممنوع کرد». در نامه وزیر جهاد کشاورزی به‌صراحت آمده است: «بهره‌برداری تجاری و صنعتی از جنگل‌های شمال کشور اعم از اینکه دارای طرح جنگل‌داری باشند یا نباشند، در قالب یک برنامه کوتاه‌مدت متوقف شود و واگذاری طرح‌های جنگل‌داری که دارای اهداف اقتصادی بوده و بیلان آنها براساس بهره‌برداری از جنگل تنظیم شده است، ممنوع اعلام شود».البته هیأت وزیران در ابتدای فعالیت دولت یازدهم در مصوبه‌ای در تاریخ ١٦/١٠/٩٢ بهره‌برداری صنعتی از جنگل‌های شمال کشور را ممنوع و برداشت چوب از این جنگل‌ها را صرفا به پایه‌های شکسته، افتاده و بیمار محدود کرده بود.

اما این بخش‌نامه جدید به صورت کامل هرگونه برداشت از جنگل‌ها را ممنوع می‌کند. دولت همچنین طرح حفاظت و صیانت از جنگل‌ها را به مجلس شورای اسلامی ارائه کرده و این طرح در تاریخ ٢٤/٣/٩٤ از سوی هیأت‌رئیسه مجلس اعلام وصول شده است. قرار بود در صورت تصویب این طرح در صحن علنی مجلس شورای اسلامی، هرگونه بهره‌برداری از جنگل‌ها برای یک دوره تنفس ۱۰ساله ممنوع شود. در این گفت‌وگو معصومه ابتکار درباره اهمیت همین بخش‌نامه، دلایل طرح‌نشدن این مسئله به صورت لایحه یا طرح از سوی دولت و مجلس شورای اسلامی و همچنین ابعاد دیگر موضوع به پرسش‌های «شرق» پاسخ داده است. 

 صحبت‌ها و گمانه‌زنی‌ها درباره این طرح از ابتدای دولت یازدهم مطرح بود و سازمان حفاظت محیط زیست هم پیگیر و حامی آن بود، چطور شد که وزیر جهاد کشاورزی یکباره این بخش‌نامه را صادر کرد. آیا شما در جریان ماجرا بوده‌اید؟ 

ارزیابی ما از ابتدای دولت بر این موضوع تأکید داشت که وضعیت جنگل‌های هیرکانی و زاگرسی وضعیت خوبی به لحاظ پایداری زیست‌بوم و بهره‌برداری قاچاق، ورود دام و... ندارد. همه ارزیابی‌ها نشان می‌داد که این زیست‌بوم‌های فوق‌العاده مهم ما در خطر هستند و وضعیتشان نامناسب است. البته در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی مخصوصا برای حفاظت از جنگل‌ها صورت گرفت؛ مثل مصوبه دولت در سال ٩٢ که بهره‌برداری از جنگل‌ها را صرفا به پایه‌های شکسته، افتاده و بیمار محدود کرده بود، همچنین در زمینه مراقبت از جنگل‌ها در برابر آتش‌سوزی‌ها موفقیت‌های خوبی هم داشتیم که نشانه آن هم کاهش چشمگیر مساحت‌های آتش‌گرفته در سال جاری بوده است.

بر همین اساس و برای رسیدن به این هدف ما در این سال‌ها در راستای بهره‌برداری پایدار از جنگل‌ها جلساتی گذاشتیم و گزارش‌گیری‌هایی را شروع کردیم که در آن جلسات به این بحث رسیدیم که یکی از دلایلی که باعث بالارفتن حجم برداشت قاچاق و غیرقاچاق از جنگل‌ها می‌شود، بحث تقاضای موجود در بازار است، متأسفانه واردات چوب در کشور بسیار کم است، تولید صنعتی چوب هم در کشور ما محدود است و همین قضیه به شرکت‌ها و واحدهای صنعتی چوب که بسیاری از آنها در دل جنگل‌ها ساخته شده‌اند، فشار وارد می‌کند. به همین خاطر ما از ابتدا تلاش کردیم بحث واردات چوب را جایگزین این قضیه کنیم. 

 واکنش دیگر دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها به این طرح و تلاش‌های شما چه بوده است؟ 

در همین مدت تلاش‌هایی از طرف وزارت صنایع در حال انجام بود که مصوبه دولت در زمینه کاهش برداشت چوب از جنگل‌های کشور را که منحصر شده بود به برداشت از درختان آسیب‌دیده و افتاده و... لغو کنند. این مصوبه در همان سال ابتدایی دولت یعنی ٩٢ تصویب شده بود.

وزارت صنایع برای لغو همین بند مصوبه که ماده ٦ آن بود، پیشنهادی به دولت آورد که من در پاسخ، گزارشی را از آخرین وضعیت جنگل‌های هیرکانی شمال، شامل ارزیابی و تصاویر ماهواره‌ای و شرایط کنونی این جنگل‌ها ارائه کردم. آنجا با شنیدن این گزارش که نتایج آن هم نگران‌کننده بود، اعضای دولت به طور یکپارچه و اجماع کامل دوباره تأیید کردند که هرگونه برداشت از جنگل‌های کشور ممنوع است و فقط شامل موارد ماده ٦ مصوبه قبلی است. از طرفی دیگر ما به غیر از این، روی طرح استراحت جنگل‌ها هم به صورت جداگانه کار کردیم که درباره این موضوع هم در دولت و مجلس بحث‌های زیادی شد، در مجلس برخی پیشنهادشان این بود که موضوع به شکل طرح از طرف نمایندگان مطرح شود و بحث‌هایی هم برای ارائه لایحه دراین‌باره مطرح بود. از طرف دیگر ما یک کار دیگر را هم شروع کردیم و با دستگاه‌هایی که در بهره‌برداری از جنگل‌ها به نوعی نقش دارند صحبت کردیم تا برداشتشان از جنگل‌ها را متوقف کنند؛ مثلا با همین هدف، با آقای رئیسی تولیت آستان قدس رضوی مکاتباتی را شروع کردم تا در زمینه جنگل‌داری و بهره‌برداری از جنگل‌های در اختیارشان کار را متوقف کنند که ایشان هم به‌شدت از این پیشنهاد استقبال کرد. 

 در این مدت نظر سازمان جنگل‌ها درباره این موضوع چگونه بود؟ آنها موافق یا مخالف طرح‌های توقف برداشت از جنگل‌ها بودند؟ 

در همین مدت و در این زمینه، جلسات ما با سازمان جنگل‌ها هم ادامه داشت، البته این سازمان درباره طرح لایحه استراحت جنگل‌ها به این شکل ملاحظاتی داشت و معتقد بود این کار باید در بلند‌مدت اجرا شود و برای اجرای بدون مشکل آن به زمان نیاز خواهند داشت؛ آنها می‌گفتند بهره‌برداران طرف قرارداد با سازمان‌شان حقوقی دارند که باید در نظر گرفته شود. درصورتی‌که ما معتقد بودیم این بهره‌برداران به دلیل آسیب‌هایی که در این سال‌ها به این زیست‌بوم‌های مهم کشور وارد کرده‌اند، باید خسارت هم بدهند؛ چه برسد به اینکه به آنها مهلت هم داده شود. این بحث‌ها با سازمان جنگل‌ها ادامه داشت و حتی در جاهایی به تنش هم رسیدیم. مسئولان و کارشناسان سازمان جنگل‌ها می‌گفتند از لحاظ حقوقی قراردادهایی که با بهره‌برداران بسته‌ایم، بعدا برای ما مشکل‌ساز می‌شود و معتقد بودند باید حقوق این بهره‌برداران را رعایت کنیم که ما نظری مخالف این داشتیم. 

 به صورت کلی نظر دولت دراین‌باره چه بود؟ 

ما از همان ابتدا به دنبال جاانداختن این دیدگاه بودیم که معتقدیم تا خود دولت در حال برداشت از این سفره است و از این سفره و لقمه استفاده می‌کند، نمی‌شود به مردم گفت شما از این سفره برداشت نکنید؛ چون در این شرایط مردم می‌گویند وقتی دولت درحال برداشت است، چرا ما برداشت نکنیم؟ ما هم می‌خواهیم به انحای مختلف از این سفره برداریم، حالا قاچاق یا غیرقاچاق.

به همین دلیل ما معتقد بودیم این لقمه اول باید بر خود دولت حرام بشود و بعد از آن است که می‌توان برداشت‌های دیگر از جنگل‌ها را ممنوع کرد. با همین دیدگاه به رئیس‌جمهور نامه نوشتیم و مکاتباتی انجام دادیم. آقای رئیس‌جمهور هم دستور تشکیل شورایی را  با شرکت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی دادند که مشکلات حقوقی و مالی این مسئله را برطرف کنند. آن جلسه تشکیل شد و ما هم مواضعمان را گفتیم که هر چقدر لازم است، باید برای توقف برداشت از جنگل‌ها هزینه شود مفید و لازم است؛ چون در غیر این صورت آیندگان ما را به خاطر ازبین‌بردن این جنگل‌ها نخواهند بخشید. 

 شخص رئیس‌جمهمور آیا موافق این دیدگاه بودند؛ یعنی در زمینه برداشت یا برداشت‌نکردن از جنگل‌ها نظر مشخصی دارند یا خیر؟ 

آقای روحانی نظرشان دراین‌باره مثبت بود. در مجموع و در سفرهای استانی به مازندران و گیلان هم روی این موضوع تأکید کرده بود. علاوه‌براین رهبر معظم انقلاب هم در جلسه معروف اسفند ٩٣ صراحتا فرمودند نباید اجازه بدهیم جنگل‌ها به هیچ دلیلی تخریب شود. 

 نظرتان درباره بخش‌نامه اخیر وزیرجهاد کشاورزی چیست؟ 

به نظر من آقای حجتی بخش‌نامه بسیار خوبی را صادر کردند و به همین دلیل هم فورا روی آن یک نامه نوشتم و از این اقدام تشکر کردم. ما حتما در زمینه اجرائی‌کردن این مصوبه تلاش خواهیم کرد؛ چون خودمان را ناظر در مسائل محیط زیست در همه ابعاد، چه در منابع طبیعی و چه در صنایع و... می‌دانیم. قانون هم به همه شکل این وظیفه را برعهده ما گذاشته است. 

  قرار بود این موضوع در اصل به شکل لایحه یا طرح مطرح و اجرائی شود، چرا این‌طور نشد و به شکل یک بخش‌نامه درون‌وزارتخانه‌ای درآمد؟ 

هنوز مخالفتی با لایحه یا طرح‌شدن این قضیه نشده است. برای ما مهم، نتیجه است؛ اینکه هر چه سریع‌تر برداشت از جنگل‌ها متوقف شود. اتفاقی خوب است و مهم این است که با این بخش‌نامه این هدف محقق می‌شود. 

  اما وقتی بخش‌نامه باشد، فقط دستگاه‌های زیرمجموعه آن وزارت خاص ملزم به رعایت آن هستند، ولی در صورت تصویب آن به شکل لایحه یا طرح این قضیه قانونی می‌شد که همه ملزم به رعایت آن خواهند بود. موافقید؟ 

بله موافقم؛ ولی همین بخش‌نامه هم شامل دیگران می‌شود؛ چون در آن صراحتا آمده است که هر گونه بهره برداری صنعتی و تجاری باید متوقف شود. مفهوم آن توقف کامل این فعالیت‌هاست و فرقی نمی‌کند با چه هدفی در حال برداشت چوب هستند.

طبعا صنعت هم باید همراهی داشته باشد. ما هم حدود یک سال و نیم است که به وزارت صنایع گفته‌ایم باید به فکر واردات چوب باشند و در تمام آن جلساتی که داشتیم درباره همین بحث تسهیل واردات چوب بسیار تلاش کردیم؛ هر چند در ظاهر این موضوع ربطی به ما نداشت؛ اما به‌هرحال نتیجه آن به سود جنگل‌های کشور است. باید در نظر داشت وقتی ما در کشوری هستیم که این‌قدر مشکل آب و خشک‌سالی و تخریب جنگل‌ها داریم، نباید اجازه بدهیم به خاطر نیاز چوبی، جنگل‌هایمان تخریب شود. به همین دلیل بود که تعرفه واردات چوب در دولت صفر شد؛ چون ما می‌گفتیم باید آن‌قدر چوب در بازار باشد که کسی دنبال این نرود که درختان ارزشمند جنگلی ما را به خاطر چوب قطع بکند. 

 این چوب‌های موردنیاز بازار داخلی باید از جا تأمین شود؛ به این فکر شده است؟ 

بله، الان روس‌ها صدها هزار هکتار زراعت چوب دارند و چوب روسی را به‌راحتی می‌توان وارد کرد و هیچ مشکلی هم در این زمینه وجود ندارد، روس‌ها هم سرزمین پربارانی دارند هم با مسائل و مشکلات زیست‌محیطی مواجه نیستند، برداشت این چوب‌های روسی هم آسیبی برای محیط زیست جهانی هم ندارد چون زراعت آنها اساسا با هدف برداشت چوب است، اما کشور ما شرایط دیگری دارد، جنگل‌های هیرکانی ذخایر بی‌نظیر تاریخی جهان هستند و نباید به دید چوب به آنها نگاه کرد. 

 قرار بود این طرح ١٠ساله باشد، اما در این بخش‌نامه مدت‌زمانی تعیین نشده و حتی در جایی از آن از لفظ کوتاه‌مدت یاد شده، نظرتان دراین باره چیست؟ 

در بخش‌نامه صراحتا گفته شده باید طرح‌ها متوقف شوند. در این بخش‌نامه اگر چه در بند یک آن زمان گذاشته شده، ولی در بند دو آن زمان تعیین نشده است. وقتی می‌گوییم طرح‌های مدیریت جنگل یعنی جنگلداری نباید متوقف شود چون بخشی از این طرح‌ها می‌تواند گردشگری طبیعی باشد و می‌تواند حفاظت و استفاده از شاخه‌های شکسته و... در زمینه صنایع دستی و هنری باشد. چه ایرادی دارد گردشگری طبیعی را بدون تخریب جنگل‌ها فعال کنیم؛ جاهایی برای این کار در نظر گرفته شود. برای اینکه صاحبان این طرح‌های جنگلداری ورشکست نشوند باید به‌جای آن از خود این جنگل‌ها به مفهوم پایدار آن بهره‌برداری کنند و ما هم با آن اصلا مخالفتی نداریم.

اقدامات پیشگیرانه

 نخستین‌بار در قرن17میلادی (1665)  دانشمند انگلیسی توانست سلول را با کمک میکروسکوپ مشاهده کند. در واقع کلمه سلول توسط وی و به خاطر شباهت آنچه در زیر میکروسکوپ مشاهده می‌کرد و اتاق‌های استراحت کشیش‌ها پیشنهاد شد.

، با گذشت زمان (تقریبا 300 سال) و پیشرفت علم در زمینه‌های مختلف آدمی دانست که تمام اطلاعات لازم برای ادامه حیات هرگونه زیستی (اگر از پاره‌ای از ویروس‌ها با محتوای ژنتیکی آر. ان.‌ای صرف‌نظر شود)، به‌صورت ساختار مولکولی پیچیده‌ای به نام (DNA)، درون این سلول‌های کوچک قرار دارد. مولکول دی‌ان‌‌ای تمام اطلاعات لازم برای ساخته شدن یک موجود زنده را داراست. این مولکول از واحد‌های وراثتی تشکیل شده که به آنها ژن گفته می‌شود.

ساختار مولکولی پیچیده‌ای از نسلی به نسل دیگر به ارث می‌رسند و باعث بروز ویژگی‌های هرگونه‌ای می‌شوند. هرکدام از ما در سلول‌های خود ژن‌هایی را حمل می‌کنیم که زمانی جزئی از ساختار ژنتیکی اجداد بسیار دور ما مثلا پدر بزرگی که در دوران زندیه می‌زیسته بوده است. ساختار مولکول دی ان‌ای توسط مکانیسم‌هایی از تغییر و اشتباه حفاظت می‌شود ولی از آنجا که هیچ‌چیز کامل نیست به علت اشتباه در به ارث رسیدن ژن‌ها گاهی صفت‌هایی ایجاد می‌شود که وجودشان سبب برتری آن گونه می‌شود. دقیقا همین اتفاق پایه تکامل است.

تا زمانی که آدمی از این فرآیند‌ها بی‌اطلاع بود، تمام سازوکار‌های شرح داده شده به‌طور طبیعی اتفاق می‌افتاد، اما با پیشرفت علم کم‌کم بشر یاد گرفت که می‌تواند در این مکانیسم‌ها که پایه حیاتند، دستکاری کند و به این ترتیب موجوداتی با محتوای ژنتیکی دستکاری شده یا تراریخته (Transgenic) خلق کند.

برای روشن‌تر شدن موضوع به این مثال توجه کنید؛ گیاهان همواره در معرض خطر حمله آفات و بیماری‌ها قرار دارند و یکی از بزرگ‌ترین مشکلات را برای کشاورزی حشرات ایجاد می‌کنند. برای کاهش خسارت ناشی از حشرات، باغ‌ها و مزرعه‌ها باید به‌صورت دائم سم‌پاشی شوند. بسیاری از این آفت‌کش‌ها غیر‌اختصاصی عمل می‌کنند یعنی علاوه بر حشره آفت طیف وسیعی از حشرات دیگر را هم ازبین می‌برند. علاوه بر این سموم مشکلات زیادی برای سلامتی انسان ایجاد می‌کنند.

بنابراین حشره‌کش ایده‌آل باید بتواند فقط بر حشره هدف اثر داشته باشد و نه سایر گونه‌های حشرات و حیوانات و همچنین باید قابل تجزیه شدن در محیط باشد تا بعد از برداشت محصول اثری از آن باقی نماند و در تمام قسمت‌های گیاه (ریشه، ساقه و برگ) موجود باشد تا تمام این قسمت‌ها را مصون سازد.

نوعی باکتری خاکی وجود دارد که برای محافظت از خود در برابر حشراتی که از آن تغذیه می‌کند  اختصاصی دارد. این‌گونه باکتری نوعی پروتئین سمی در برابر حشرات تولید می‌کند که برای حشرات از حشره‌کش‌های ارگانوفسفره 80 هزار بار سمی‌تر است.

تلاش‌هایی برای تولید آفت‌کش با کمک این باکتری‌ها انجام شد که موفقیت اقتصادی چندانی نداشت. راهکار دیگر وارد کردن ژن تولید‌کننده این سم به درون سلول‌های گیاه است. نخستین‌بار در سال 1993 تلاش‌هایی در این راستا انجام شد. گیاهان تراریخته ذرت که توانایی تولید سم ضد حشره را در سلول‌های خود داشتند و گیاهان نرمال (بدون دستکاری ژنتیکی) را به‌صورت مصنوعی با لارو حشره آفت آلوده کردند، پس از گذشت شش هفته، تونل‌های حفاری شده توسط لارو حشره در گیاهان نرمال در حدود 40 سانتی‌متر و در ذرت‌های تراریخته شش سانتی‌متر بود.

فرآیند انتقال ژن سبب ایجاد صفتی در گیاهان مورد آزمایش شده بود که به آنها در برابر حشرات آفت ایمنی می‌داد. مثال دیگر در این زمینه، گوجه فرنگی‌های تراریخته‌ای است که به واسطه تغییرات ژنتیکی و تغییر ناشی از این دستکاری در آنزیمی که در فرآیند رسیدن میوه موثر است، دیرتر می‌رسند. این نوع گوجه فرنگی‌ها یکی از نخستین محصولات غذایی مهندسی شده‌ای بودند که اجازه فروش عمومی یافتند.

پس از لحاظ تکنیکی دستکاری ژنتیکی می‌تواند گیاهانی تولید کند که به آفات و علف‌های هرز مقاوم‌تر باشند، عملکرد بیشتری داشته باشند، نسبت به انواع تنش‌های محیطی مانند خشکی و شوری مقاومت نشان دهند و کیفیت (مثلا ویتامین‌ها و عناصر معدنی) بالاتری داشته باشند.

به گزارش فرصت امروز در سال 2014 مطالعه جامعی در مورد اثرات اقتصادی و کشاورزی محصولات تراریخته با توجه به تمام یافته‌های پژوهشی بین سال‌های 1995 تا 2014 انجام گرفت. نتایج این بررسی نشان داد که محصولات زراعی مقاوم به آفت‌کش، هزینه تولید پایین‌تری دارند و گیاهان مقاوم به حشرات به علت گران‌تر بودن قیمت بذر، هزینه تولیدی تقریبا برابر با محصولات نرمال دارند. عملکرد دسته نخست در حدود 9درصد و در مورد دسته مقاوم به حشرات 25 درصد افزایش نشان می‌دهد. همچنین این مطالعه نشان داد کشاورزانی که از محصولات تراریخته استفاده کرده بودند سود بیشتری (در حدود 69 درصد) نصیب خود ساخته بودند.

محصولات کشاورزی تراریخته امکان کشاورزی ارگانیک را هم فراهم می‌کنند چون پایه کشت ارگانیک عدم استفاده از کود‌ها و آفت‌کش‌های شیمیایی است و اگر محصولی خود مقاوم به حشره آفت باشد یا قدرت رشد بیشتر و در نتیجه رقابت قوی‌تری با علف هرز غالب مزرعه داشته باشد، نیاز به استفاده انواع سموم به خودی خود برطرف می‌شود. به هر حال علاوه بر تمام این جنبه‌های مثبت دستکاری ژنتیکی، نگرانی‌هایی هم در این مورد وجود دارد.

خطرات احتمالی فرار ژن‌ها از آزمایشگاه یا از پیکر گیاه و انتقال اتفاقی آنها به حشرات یا علف‌های هرز و ایجاد مقاومت در آنها یا مقاوم شدن باکتری‌ها در برابر آنتی بیوتیک‌ها، اثرات احتمالی بر سلامت آدمی و همچنین بحث‌های اخلاقی. البته در صورت رعایت پروتکل‌ها و موارد ایمنی امکان ایجاد چنین مواردی بسیار پایین است و نظر و توافق کلی دانشمندان بیشتر بر مفید بودن بیوتکنولوژی تاکید دارد.